۱۰ میلیون سرپرست خانوار اطلاعات خود را در سامانه املاک و اسکان ثبت نکردهاند
تاب‌آوری ساختمان در برابر زلزله، به توانایی برای جذب تغییر و اختلال، با هدف حداقل‌سازی تلفات جانی و امکان سرویس‌دهی ساختمان پس از رخداد زلزله اطلاق می‌شود. در این تعریف، مقوله ”امکان سرویس‌دهی پس از رخداد زلزله“ بسیار حایز اهمیت است و توجه پژوهشگران، اهل حرفه و دولتمردان را به خود جلب کرده است. اگر بخواهیم تاب‌آوری، به صورت گسترده در ساختمان‌های سطح کشور لحاظ شود باید نظامی منسجم و فراگیر بر ساخت و ساز ما حاکم و ناظر باشد. در اینجا، این پرسش اساسی مطرح می‌شود که آیا مجموعه مقررات موجود حوزه ساختمان و وجود دستگاه‌های متولی اجرای آن، نظیر سازمان نظام مهندسی ساختمان، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها برای تامین این مهم کفایت می‌کند؟ اگر بخواهیم صادقانه پاسخ دهیم، جواب ”خیر“ است. زیرا که قوانین و مقررات موجود، ضمن بروز و درست‌بودن، مجموعه ساخت و ساز را به سمت صنعتی‌سازی هدایت نمی‌کند؛ حال‌آنکه برای حصول کیفیت مناسب و نیز تاب‌آوری در ساختمان، صنعتی‌سازی که کنترل و نظارت بر کیفیت را تسهیل می‌کند، ضروری است. قابلیت برنامه‌ریزی، اندازه‌گیری، کنترل و هدایتِ فعالیت‌های ساخت، از جمله ویژگی‌های صنعتی‌سازی است. با نظم و تمرکزی که از صنعتی‌سازی حاصل می‌شود، امکان تاب‌آوری ساختمان‌ها افزایش می‌یابد. در این نوشتار سعی می‌شود این مقوله روشن گردد.
ساخت و سازها در دو حوزه مجزای ”انبوه‌سازی“ و ”ساخت و ساز متداول شهری و روستایی“ که به ”غیرانبوه‌سازی“ شهرت یافته است، اتفاق می‌افتد. در ایران، حجم انبوه‌سازی در پربارترین دوره آن، حدود ۱۰% حجم کل ساخت و ساز بوده و مابقی ۹۰% را غیرانبوه‌سازی تشکیل داده است. به طور میانگین، می‌توان گفت که ۹۵% حجم ساخت و ساز را غیرانبوه‌سازی تشکیل می‌دهد و اقدام برای تابآورسازی این حجم بزرگ در سطح کشور، بسیار تعیین‌کننده است.
راهکار صنعتی‌سازی در حوزه غیرانبوه، الزام استاندارد ابعادی و طراحی بر اساس اندازه‌های مدولار است که قابلیت ساخت کارخانه‌ای اجزا و عناصر ساختمان را فراهم می‌کند و لذا قابلیت کنترل کیفی را ایجاد می‌نماید. مدولارسازی به این معنی است که مدولی تعریف و ابعاد، به اندازه مضربی از آن مدول، کم و زیاد می‌شود. برای مثال، عرض درها از ۷۰ سانتی‌متر شروع و ۱۰ سانتی‌متر، ۱۰ سانتی‌متر اضافه شود تا به ۱۱۰ سانتی‌متر برسد؛ این ۱۰ سانتی‌متر همان مدول است. در نتیجه، دری با عرض ۷۴ سانتی‌متر وجود ندارد. از این‌رو، برای نصب، لازم نیست که نجار پای کار باشد و فقط حضور یک کارگر دوره‌دیده برای نصب کفایت می‌کند. الزام به داشتن استاندارد ابعادی و نیز مدولار بودن، باعث افزایش تقاضای اقلام کارخانه‌ای در بازار می‌شود. در نتیجه، مهندسان می‌دانند که باید یکی از آن تولیدات مدولار کارخانه‌ای را که کیفیت مناسبی دارد، انتخاب کنند و نصاب‌ها هم، به سهولت آن را نصب می‌کنند. نصب این اقلام پیش‌ساخته کارخانه‌ای را نه استادکارها، بلکه افرادی انجام می‌دهند که فقط با گذارندن یک دوره کوتاه، مهارت لازم را کسب کرده و مدرک متناظر با آن را دریافت نموده‌اند. این تکنسین‌های دوره‌دیده هستند که اجرای مطلوب را تضمین می‌کنند و تاب‌آوری پیش‌بینی‌شده در طراحی را محقق می‌سازند.
در انبوه‌سازی‌ها کل ساختمان، یا بخشی از آن (طبقه و یا مجموعه‌ای از واحدها) تکرار می‌شوند و بنابراین می‌توان حتی در یک جزیره دورافتاده و با زیرساخت و رشد‌یافتگی صنعتی کم، یکی از روش‌های انبوه‌سازی را با توجه به مقتضیات پروژه، مقاومت و پایداری سازه‌ای مورد انتظار، صرفه اقتصادی و سهولت اجرا، انتخاب و به روش صنعتی، اقدام به انبوه‌سازی کرد. پیش‌نیاز صنعتی‌سازی در انبوه‌سازی استفاده از روش Design and Build است که از ترکیب ”طرح و ساخت“ برای معادل فارسی آن استفاده شده است. همچنین، برای انسجام‌بخشی به فعالیت‌ها، نیاز به اعمال مدیریت یکپارچه است. در ادامه، این دو الزام اساسی، تشریح می‌شود.
در روش طرح و ساخت، مدیریت طرح و ساخت برعهده مجموعه واحدی است. طراحی با لحاظ‌کردن نظرات مجری، به منظور کاهش خطاها و در نتیجه افزایش کیفیت، سرعت و ایمنی فعالیت‌ها انجام می‌شود. تاکید می‌شود مفهوم کاربرد روش طرح و ساخت، این نیست که طراح و سازنده با هم ادغام شوند؛ بلکه می‌توانند جدا از هم باشند؛ اما ارتباط تعریف‌شده‌ای دارند که این ارتباط، مادر مهندسی ارزش است و به کمک آن، درصد قابل توجهی صرفه‌جویی اقتصادی ایجاد می‌شود. در شیوههای دیگر ساخت، اگر هدف، مهندسی ارزش باشد، ولی طراح و مجری با هم کار طراحی را انجام ندهند، این هدف، تحقق نخواهد یافت. با اتخاذ روش طرح و ساخت، امکان کاربرد روش‌های نوآورانه و فناوری‌های خاص در دسترس و باصرفه اقتصادی که منجر به تحقق تاب‌آوری مورد انتظار می‌شود، فراهم می‌گردد. از جمله این روش‌ها، انواع میراگرها و جداسازهای لرزه‌ای است که نخستین بار در کوبه ژاپن بکار رفت و پس از ملاحظه نتایج شگرف آن در تاب‌آوری زلزله کوبه، در سایر نقاط ژاپن و نیز سراسر جهان مورد استقبال و استفاده گسترده قرار گرفت.
انتظاری که از صنعتیشدن ساختمان می‌رود این است که کیفیت کار در همه زمینه‌ها بالا رود و برای اجزای مشابه خط تولید یکسان شود؛ همچنین، بهره‌وری منابع و سرعت افزایش یابد. از این‌رو، بهره‌وری منابع، افزایش سرعت، بهبود و یکسان‌سازی سطح کیفیت، سه معیار عمده صنعتی‌سازی است که حتی عدم رعایت یکی، موجب غیرصنعتی‌شدن پروژه می‌شود. در انبوه‌سازی صنعتی، برای دستیابی توام به معیارهای سه‌گانه صنعتی‌سازی (سرعت، کیفیت و بهره‌وری)، باید هر یک از کارکنان بدانند کی، کجا و با چه ابزاری، چه کاری را انجام دهند. هرگونه اخلالی در این روند، موجب انحراف از صنعتی‌سازی می‌شود. از همین رو، مدیریت یکپارچه از ضروریات انبوه‌سازی صنعتی است. مدیریت کیفیت فراگیر باید به مانند چتری روی بخش‌های مختلف پروژه نظیر کنترل‌کیفیت، مهندسی، مهندسی میدانی، دفتر فنی و ”بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست“ فعال شود و نقش ارتباط‌دهنده و هماهنگ‌کننده میان آنها را بازی کند. بدین مفهوم که اگر واحد کنترل کیفیت با موارد تکرارشونده در نقص کیفیت مواجه شود، آنها را گزارش کند و مدیریت کیفیت فراگیر این موارد را برای تحلیل به دفتر فنی ارجاع دهد. اگر مشکل از جزییات اجرایی آن باشد، از واحد مهندسی بخواهد که در طراحی خود تجدید نظر کند یا آن را تکمیل نماید؛ یا ممکن است مشکل، ناشی از کیفیت مصالح باشد که در آن‌صورت، مدیریت کیفیت فراگیر آن را به واحد تدارکات ارجاع دهد. حتی در مواردی، ممکن است گروه اجرایی نسبت به هزینه زیاد اجرا اشکال گیرد که در این صورت از واحد مهندسی خواسته می‌شود طراحی را بازبینی نماید و یا بخشی از ساخت را به صورت پیش‌سازی منظور نماید. بدین‌ترتیب، با اعمال مدیریت کیفیت فراگیر، می‌توان از اجرای تاب‌آوری پیش‌بینی شده در طراحی، با کیفیتی مطلوب، اطمینان حاصل کرد.
نکته مهم دیگر برای تابآورسازی ساختمان‌ها در سراسر کشور، سرعت است. نظر به اینکه کشور ما در منطقه زلزله‌خیر قرار دارد و تاکنون حوادث دردناک بسیاری را در اثر زلزله به خود دیده است، تامین تاب‌آوری ساختمان‌ها در اولویت قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، باید به سرعتِ حصول تاب‌آوری ساختمان‌ها در سطح کشور افزوده شود. راهکار این موضوع، به صورت سیستمی جز با صنعتی‌سازی ساختمان میسر نیست. زیرا سرعت یکی از مولفه‌های صنعتی‌سازی است. سرعت در حوزه غیرانبوه با پیش‌ساخته‌سازی در کارخانه و نصب سریع در محل توسط تنکسین دوره‌دیده به اوج خود می‌رسد. در انبوه‌سازی با استفاده از روش طرح و ساخت، زمان بازبینی نقشه‌ها کمینه می‌شود و با وجود مدیریت کیفیت فراگیر دست‌اندازها و عوامل وقفه به حداقل و روانی کار به اوج خود می‌رسد. همچنین، در ساختمان‌های صنعتی‌ساز، دستگاه‌های نظارتی فقط لازم است با کنترل فرآیندها، تاییدکننده تحقق مقررات و استانداردها باشند. بدین‌ترتیب است که ظرفیت نظارتی آنها افزایش می‌باید. از این‌رو با فراگیری صنعتی‌سازی ساختمان در کشور، در مدت زمان کمتری، امکان حصول تاب‌آوری ساختمان‌ها در سراسر کشور فراهم می‌شود.
برای تاب‌آوری سراسری ساختمان‌ها در ایران، به منابع قابل توجهی نیاز است. نیک می‌دانیم که منابع کشور، به ویژه منبع مالی با محدودیت‌های اساسی روبرو است. از این‌رو، بهره‌وری منابع می‌تواند به عنوان راهکار اساسی این معضل مطرح شود. بهره‌وری که حاصل ترکیب بهینه و موزون منابع و زمان است، از ویژگی‌های بارز ساخت و ساز صنعتی است. به عبارت بهتر، اگر بخواهیم تاب‌آوری سراسری در کشور را تحقق بخشیم، جز با صنعتی‌سازی نخواهیم توانست با منابع محدودی در اختیار داریم، به نتیجه برسیم.
سه مانع عمده در مسیر تابآورسازی ساختمان‌ها عبارتند از: تعجیل، عادت به روش‌های متعارف و فقدان فهرست بهای ویژه روش‌ها و فناوری‌های جدید که در ادامه بررسی می‌شوند:
سرعت، حاصل کاهش خطاست؛ در حالی که، تعجیل، گسترش خطا را تشدید می‌کند. تعجیل به صورت مستقل، به عنوان مانعی برای تاب‌آوری ساختمان ذکر می‌شود تا اهمیت آن برای فعالان این عرصه مشخص شود. مراحل مختلفی شامل فکر کردن، تعیین روش و ابزار کار، سازمان‌دهی و برنامه‌ریزی منابع باید جملگی با رعایت ترتیب انجام گیرد تا بتوان شاهد تحقق تاب‌آوری ساختمان‌ها در کشور بود.
عادت به روش‌های متعارف، همان گرایشی در انسان‌هاست که منجر به مقاومت در برابر روش‌های جدید می‌شود. همیشه برای اینکه چیز جدیدی، جایگزین عادت گذشته شود، به وقت، توجه و سرمایه نیاز دارد.
فقدان فهرست بهای ویژه روش‌ها و فناوری‌های جدید موجب شده است که انعطاف کافی برای پذیرش آنها در نظام قیمت‌گذاری محصول و خدمات ساختمانی وجود نداشته باشد؛ در نتیجه، ریسک پیمانکاران برای کاربرد شیوههای جدید در طراحی و ساخت افزایش یابد.
در پایان، یادآور می‌شود در ویرایش سوم مبحث یازدهم مقررات ملی ساختمان ”طرح و اجرای صنعتی ساختمان‌ها“ (چاپ ۱۴۰۰) که با هدف کاهش فاصله کشورمان از کشورهای پیشرفته در زمینه ساختمان‌سازی به روش صنعتی تدوین شده است، الزاماتی برای تابآورسازی ساختمان‌ها درج و نیز کاربرد جداسازهای لرزه‌ای و میراگرها تشویق شده است. تصور بر این است که سخن تازه‌ای برای اهل حرفه مطرح شده است. اساتید، متخصصان و علاقمندان می‌توانند با مراجعه به پایگاه اینترنتی این مبحث به آدرس www.mabhas11.ir، ضمن دسترسی به گزارش‌ها و مقالات مرتبط، در تالارهای گفتگو شرکت نمایند و دیدگاه‌های خود را به بحث گذارند. کشورهای در حال توسعه‌ای که مقتضیاتی مشابه ایران دارند نیز، می‌توانند از این مبحث بهره‌برداری کنند. البته لازم است تا مطالب، به زبان‌های دیگر ترجمه شود؛ فعلا آغاز کار است.
دیدگاهتان را بنویسید