نظام فنی و اجرایی یکپارچه کشور
صنعت ساختمان کشور نیازمند تحولی بنیادی است و جامعه بزرگ مهندسی و نظام دانشگاهی گسترده در کشور ظرفیت قابل توجهی برای ایجاد تحول بنیادی در صنعت بزرگ ساختمان هستند. اما با وجود این ظرفیت‌ها، شوربختانه صنعت ساختمان با بحران عقب‌ماندگی روبرو است. امروز ارتقاء فناوری و توسعه صنعتی ساختمان به‌عنوان طرح پیشران در جایگاه اولویت نخست توسعه صنعت ساختمان شناخته می‌شود. در حضور عبدالرضا گلپایگانی معاون اسبق معماری و شهرسازی شهرداری تهران که سال‌هاست دغدغه پیش ساختگی و تولید صنعتی ساختمان با او است و در همکاری با شهرداری، دولت، بخش خصوصی و نظام دانشگاهی همواره در این جهت فعال و موثر بوده است. به‌عنوان صاحب‌نظر در امر پیش ساخته سازی و تولید صنعتی ساختمان به شرح زیر گفتگو کرده‌ایم.
صنعتی سازی ساختمان را چگونه معرفی می‌کنید؟
روش‌های تولید صنعتی ساختمان یک رویکرد همه‌جانبه است، اگر به تاریخچه توسعه در کشورهای پیشرفته بنگریم. با رشد سریع شهرنشینی و ضرورت بازسازی پس از جنگ جهانی اول و دوم در کشورهای اروپایی و آمریکا، نیاز به تولید انبوه ساختمان ایجاد شده و پیشرفت تکنولوژی‌های ساخت به روش‌های ساخت صنعتی منجر شده است.
در این دوره از جنبه معماری، تعریف و کارکرد فضای سکونت و فضای کار هم دگرگون شد، معماران مدرنیته «خانه را ماشین زندگی نامیدند». یعنی فضای سکونت، در حد یک قالب برای عملکرد تقلیل یافته و فرم و فضا تابع عملکرد شده است. در واقع رویکرد خردگرایانه مطلق، در روش ساخت هم اثر می‌گذارد و تولید صنعتی ساختمان در نسل اول، برآمده از این تفکر معمارانه هم هست که فضایی برای پاسخ به عملکرد خلق شود.
در شمال اروپا علاوه بر نیاز به تولید انبوه مسکن، محدودیت‌های اقلیمی و کوتاه بودن فصل مناسب برای کار در محل اجرای پروژه هم بر ایجاد روش‌های نو در ساخت‌وساز اثر گذاشت. این کشورها در پیش‌ساختگی جلوتر از بقیه بودند، در اتحاد جماهیر شوروی سابق و شمال اروپا چنین مسائلی سبب شد تمایل به پیش ساختگی بیشتر باشد.
ویژگی نسل اول پیش ساختگی چیست؟
تعریف نسل یکم پیش‌ساختگی این بود که چند تیپ معماری طراحی شود، برای این چند تیپ قطعات سازه‌ای و معماری طراحی گردد، خط تولید برای ساخت قطعات راه اندازی شود و پس از تولید قطعات آنها را در محل نصب کنند. این نسل از پیش ساختگی در ایران هم فعالیت داشته است. ارتش شاهنشاهی یک سری سیستم پیش ساخته از شوروی خریداری کردند، کارخانه‌های پیش‌ساخته ایران در تبریز، کرمان، تهران، اصفهان و مشهد فعالیت می‌کردند. خط تولید این کارخانه‌ها برای چند پلان تیپ طراحی شده بود و معماری شامل نقشه‌های محدودی بود. به عنوان مثال در شهرک شهید رجایی در بزرگراه صیاد شیرازی که متعلق به ارتش است از همین روش و با قطعات پیش ساخته بتنی استفاده شده است. یا محله قزل‌قلعه که ساختمان‌های ۴ و ۵ طبقه وجود دارد ساختمان با قطعات پیش ساخته شکل گرفته است. طراحی و ساخت با استفاده از نقشه‌های تیپ، این روش پیش ساختگی را روش «سیستم بسته» می‌نامند. در این روش سرعت ساخت بالا می‌رود و نظارت کارگاهی نسبت به روش متداول ساده‌تر است.
نسل دوم پیش ساختگی دارای چه مشخصاتی است؟
صنعت ساختمان با تحول و پیشرفت علوم و تجدیدنظر در برخی از دیدگاه‌های کمیت گرایانه پس از جنگ جهانی در معماری مورد بازنگری قرار گرفت، اندیشه‌های نو در معماری و نهضت‌های بعد از دوره مدرن اثر خود را بر صنعتی سازی هم نهاده‌اند. یکی از تحولات اساسی در این زمینه نگاه به شهر و ساختمان و ساخت‌وساز به عنوان یک پدیده سیستمی بود. همان‌گونه که گفته شد، نسل نخست صنعتی سازی مبتنی بر طراحی محدود در یک «سیستم بسته» شکل گرفت، در نسل دوم رویکردهای تنوع گرایانه قدرت یافت، در تفکر سیستمی و تفسیر سیستمی پدیده‌ها ساخت‌وساز در یک «سیستم باز» قرار گرفت، یعنی اجزا سیستم می‌توانند با برون از مرزهای سیستم مبادله و جابجایی داشته باشند، در این نگاه قطعات پیش ساخته توانایی استفاده در پروژه‌های گوناگون را پیدا نمودند و همزمان انعطاف‌پذیری در معماری با استفاده از مصالح و قطعات پیش ساخته بر هم منطبق گردید و صنعت ساختمان را با گستردگی فراوان‌تری به‌سوی صنعتی سازی برد.
به‌عنوان مثال در سیستم بسته ساخت کابینت و کمدهای شهرک اکباتان، صرفاً جهت چند تیپ کابینت و کمد طراحی و ساخته می‌شد و در همه نقشه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت، بدون شک این تولید انبوه سبب صرفه‌جویی در مصالح و سرعت بالاتر ساخت می‌شد. اما از این خط تولید نمی‌شد برای نقشه دیگری استفاده نمود. در سیستم باز خط تولید کابینت و کمد این قابلیت را یافت که با ترکیب متنوع از اجزا خرد، خروجی متنوعی متناسب با نیاز و خواست متقاضی ساخته و در محل نصب شود.
با تحولات نظری در معماری و کاهش تقاضا برای ساخت انبوه و الزامات بازار فروش در برخی از کشورهایی که در حوزه پیش‌ساختگی پیشرو بودند «طراحی سیستم System Desing» مقدمه تولید صنعتی شد، در گام نخست می‌بایست سیستم پیش ساخته را متناسب با شرایط بازار طراحی نمایند. در نسل دوم ادعا این است که سیستم پیش ساخته قابلیت پاسخگویی به نیازهای متفاوت برای تولید فضای کار، فضای آموزشی، مدرسه، بیمارستان، خانه و غیره را دارد. نسل اول یک سری پلان تولید می‌کرد، در نسل دوم در واقع کار خلاقانه معمارانه وارد تولید صنعتی شد. دستیابی به یک روش هوشمندانه تا هر چه سلیقه مشتری باشد بتوان تولید کرد که این انقلابی در طراحی صنعتی بود تا از این ابزار در خدمت خلاقیت معمارانه استفاده شود نه اینکه خود را اسیر چند تیپ محدود نماید.
به نظر می‌رسد پیش ساختگی و تولید انبوه ساختمان همزاد هستند؟ در کشور ما در سال‌های اخیر طرح‌های عظیم تولید انبوه مسکن در دستور کار بوده است. لاکن، پیش ساختگی مسکن توسعه جدی نیافته است.
یک مسئله که در تولید انبوه مطرح است. این است که پیش ساختگی با تولید انبوه گره خورده است، یعنی زمانی که بتوانید تولید انبوه داشته باشید، تولید در شمار بالا اقتصادی‌تر خواهد شد، ولی اگر تولید انبوه نداشته باشید حتماً سیستم‌های صنعتی گران‌تر از روش‌های معمولی هستند. علت اینکه در جامعه ما روش پیش ساخته رشد نکرده و صنعت ساختمان به سمت این موضوع نرفته است، این است که تولید انبوه کمتر شکل گرفته است. یکی از فرصت‌ها پروژه مسکن مهر بود که نهایتاً به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار واحد مسکونی رسید، آن‌هم ادامه‌دار نبود تا سرمایه‌گذار اطمینان داشته باشد که حتماً پاسخ مالی مناسبی از ایجاد خط تولید دریافت خواهد کرد، ضمن اینکه خیلی از پروژه‌های مسکن مهر پراکنده بودند. در شرایط پراکندگی نیز باید برآورد شود که نوع تولید و هزینه حمل رساندن قطعات تولید شده و هزینه نصب به چه صورتی خواهد شد به عنوان مثال زمانی در شهری می‌خواهید ۵۰ هزار واحد مسکونی بسازید و گاهی در ۱۰ شهر احداث ۵۰۰۰ واحد مسکونی در هر کدام از شهرها مدنظر است که در این صورت نمی‌توان در ۱۰ شهر کارخانه تولید کرد، در اینجا نیز طراح سیستم چگونگی استفاده از ظرفیت‌های صنعتی سازی را مشخص می‌نماید. یعنی علاوه بر تنوع در طراحی معماری، میزان به‌کارگیری قطعات پیش ساخته و چگونگی ساخت آنها در کارگاه یا کارخانه یک عمل خلاقانه اندیشه محور و دانش‌بنیان است. همواره این اصل را باید در نظر داشت که تولید انبوه یکی از ضرورت‌های پیش‌ساختگی است.
در نسل دوم تولید به‌صورت سری انجام می‌شود. مشتری ممکن است یک بار فقط پنل نما یا قطعه سقف یا تیر و ستون بخواهد و در پروژه‌ای ترکیبی از این‌ها، مهم این است که قابلیت پاسخگویی متنوع داشته باشد، البته این روش در ایران پا نگرفت و سرمایه‌گذاری و حتی دانش آن هم گسترش پیدا نکرد. زمانی بحث تولید انبوه مدارس با سازمان نوسازی مطرح بود، این موضوع که کمبود مدرسه وجود دارد مطرح شد، بر این اساس من که در مسئولیت بودم سیستمی طراحی کردم تا از این سیستم بتوان مدارس با معماری‌های متنوع در اقلیم‌های متفاوت ساخت و پیش طرح‌هایی هم آماده شد، ولی متاسفانه استقبالی از این قضیه نشد.
در یک دوره دیگر موضوع ساخت ایستگاه‌های بین‌راهی به‌صورت انبوه در میان گذاشته شد، در یک مسابقه معماری با همین ایده حائز رتبه دوم شدیم و قرار شد تعداد قابل توجهی استراحتگاه بین‌راهی به مجموعه ما سپرده شود، آن‌هم رها شد!!
آینده پیش ساختگی را در کشور ما چگونه ارزیابی می‌کنید. با توجه به اینکه صنعتی سازی ساختمان تنها به روش پیش ساختگی محدود نمی‌شود. توسعه روش‌های دیگر چه جایگاهی دارد؟
وی افزود: هنوز این امکان و نیاز وجود دارد، طراحی روشی که پاسخگوی نیازهای خلاقانه معماری و نیازهای کمی باشد، این یک امر شدنی است و تجربه آن در دنیا وجود دارد و در ایران نیز روی این روش کار شده و من در دانشگاه‌های مختلف از جمله تهران، هنر اصفهان و امام خمینی قزوین، چگونگی طراحی سیستم پیش ساخته را تدریس کرده‌ام. سیستمی که برای ساخت بیمارستان، مدرسه و فضای سکونت طراحی شده باشد. در صنعتی سازی به‌شدت نیاز به روش‌ها و رویکرد خرد محور و هوشمندانه هست. در مجموع در صنعتی سازی موضوع در گام نخست معماری است و آغازش باید با مسئله معماری باشد، چون می‌خواهید یک فضای زندگی بسازید و موضوعات طراحی و خلاقیت باید محور اصلی رویکرد باشد، وگرنه سیستم موفقی نخواهد شد. از این‌رو تنوع در تولید، بقای سیستم پیش ساختگی است.
مسئله دیگر اینکه وقتی در صنعتی سازی و رویکرد پیش ساختگی استفاده از دانش نوین در ساختمان مطرح می‌شود، فقط متمرکز به سازه ساختمان نیست وقتی بتوان در اجزای مختلف از تکنولوژی و دانش روز بیشتر استفاده کرد، شایسته است روش‌های غیر صنعتی را کنار نهاد و در راستای صنعتی سازی و هوشمند سازی ساختمان پیشرفت کرد. یک فصل مهم روش‌های صنعتی سازی، روش‌های صنعتی در جا است، مثل قالب‌های تونلی که نوعی صنعتی سازی است که دیوار و سقف به صورت یکپارچه اجرا می‌شود و به ارتقای کیفیت ساخت‌وساز، سرعت ساخت و بهبود نظارت کارگاهی کمک می‌کند، در این زمینه شهرک اکباتان با سیستم تونلی ساخته شده و در نمای آن نیز از دیوارهای پرده‌ای پیش ساخته «Curtain Wall» استفاده شده است، یا مثلاً اجرایی دیوار بتنی با استفاده از قالب لغزنده و روش‌های تولید صنعتی درجا یک سرفصل گسترده است که باید به آن توجه جدی‌تر نمود. در این روش‌ها هم گام نخست طراحی معماری است. در طرح معماری از آغاز شایسته است که به روش ساخت توجه شود. اگر قرار است از سیستم قالب تونلی برای ساخت استفاده شود، در همان شروع کار باید طراحی معماری بر این مبنا باشد. روش تولید صنعتی درجا قابلیت‌های زیادی برای ما ایجاد می‌کند که جهت ارتقا کیفیت ساخت‌وساز و افزایش سرعت می‌توان از آن استفاده نمود. متاسفانه در صنعت ساختمان‌سازی ما کمتر به این روش ورود کرده است، در مجموع اینکه اولاً پیش ساختگی یک روش و رویکرد است، این رویکرد مترادف با موضوع معماری است. دوم اینکه روش‌های نسل اول پیش ساختگی دیگر پاسخگو نیست و سیستم‌های باز را باید گسترش داد. این نکته را به سخنانم می‌افزایم که پیش نیاز استفاده از سیستم باز، هماهنگی ابعادی و توجه به شبکه مدولار در طراحی فضاها و ساخت قطعات است. هماهنگی ابعادی در مبحث ۱۱ مقررات ملی و ساختمان مورد توجه قرار گرفته است، اما در طراحی نقشه‌ها و ابعاد و اندازه‌های فضاها و قطعات تولیدی کمتر به آن توجه می‌شود. تدوین یک شبکه مدولار برای ساماندهی و ایجاد نظم بیشتر در طرح‌ها و ساخت قطعات یکی از پیش نیازهای صنعتی سازی است.
بین طراحی و تولید صنعتی ساختمان و فعالیت دانش‌بنیان چه رابطه‌ای وجود دارد؟
همان‌گونه که پیش‌تر بیان شد، صنعتی سازی با بستر فعالیت‌های دانش‌بنیان و هوشمند سازی و خردافزاری هم پیوند است. چنانچه این رویکرد در همه زمینه‌ها رشد یابد در فرایندهای مرتبط با نقشه‌های ساختمانی هنگام صدور پروانه چگونگی کنترل نقشه‌ها و هوشمندسازی فرایندها قابلیت گسترش خواهد داشت. در دوره‌ای که در شهرداری تهران مسئولیت داشتم تلاش برای این بود که این رویکرد در فرایندهای مرتبط جاری گردد و در بعضی بخش‌ها همچون هوشمندسازی صدور پروانه اجرایی شد و در تهیه نقشه‌های آماده برای قطعات پرتکرار در شهر تهران و کنترل نقشه‌های معماری به‌صورت هوشمند تا مراحل پایانی پیشرفت داشت.
گهگاه چرخه طراحی، تولید و عرضه ساختمان صنعتی با صنعت خودرو مقایسه می‌شود این ایده چقدر صحیح است؟
فضای سکونت و کار با خودرو قابل مقایسه نیست، عوامل موثر به شکل‌گیری فضای مطلوب بسیار پیچیده است، مسائل فرهنگی، تاریخی، اقلیمی، اجرایی و … به عنوان متغیرهای کمی و کیفی بر تولید فضای زندگی یا کار و فعالیت اثر می‌گذارند، روش مناسب برای صنعتی سازی توجه به همین تنوع و پیچیدگی است، تنوعی که در طول زمان بهره‌برداری هم دچار تغییر و دگرگونی می‌شود. اصولا معماری معنا بخشیدن به مکان است و این معنایِ زندگی در فرهنگ‌های گوناگون متفاوت است، خودرو چنین ظرفیتی ندارد، فضای زندگی مطلوب سرشار از روح مکان و متناسب با خواست صاحب‌خانه است.
میدانیم که مسکن بیش از ۳۰ درصد از تشکیل سرمایه ثابت ملی را تشکیل می‌دهد. آیا چه موانعی باعث شده که در ساخت صنعتی مسکن به‌اندازه کافی سرمایه‌گذاری نشود؟
انبوه‌سازی عمدتا توسط نهادی ریشه می‌گیرد که سرمایه کلان داشته باشد. تفاوت اساسی پیش ساخته با درجاسازی در تامین سرمایه آن است، که نمودار سرمایه‌گذاری در سیستم پیش ساخته شیب صعودی در آغاز پروژه دارد و اگر پروژه‌ای طی ۱۵ ماهه اجرا شود باید بخش عمده هزینه ساخت طی سه ماه اول تامین شود، اما روش درجا سازی این‌گونه نیست و شیب ملایم‌تری دارد.
یکی از الزامات صنعتی سازی سرمایه کلان است، برای پروژه‌ها یا نیازهای انبوه، دولت می‌تواند نقش هدایت‌کننده و تسهیل گر داشته باشد. برای انجام کارهای بزرگ نیاز به اندیشه‌های نوآورانه و مبتنی بر دانش و تجربه است. ورود مستقیم دولت به‌عنوان کارفرمای بزرگ یا پیمانکار سرانجام خوشایندی نداشته است. اتکا به توان مردم و بخش خصوصی و سپردن امور به سازوکار نوآورانه ضرورت دستیابی به روش‌های پایدار است در چنین رویکردی دولت به‌عنوان راهنما و هدایت‌کننده نقش راهبر و
تسهیل گر را به عهده دارد. دولت پاسدار منافع ملی است و رشد دانش و ظرفیت‌های ساخت‌وساز متکی بر خرد و هوشمندی ضمانت کننده منفعت همگانی خواهد بود.
نقش اساسی دولت ایجاد زمینه پایدار برای بخش خصوصی است تا بتواند با خیال آسوده سرمایه‌گذاری نماید و مطمئن باشد در یک برنامه بلندمدت استفاده از ظرفیت‌های تولیدی ایجاد شده تداوم خواهد داشت و با تغییر دولت‌ها و مدیران تغییری در بازار محصولات تولیدی‌اش ایجاد نخواهد شد.
دیدگاهتان را بنویسید